İZMİR – UNESCO Süreksiz Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Gordion Antik Kenti, bugün Ankara’ya 75 km, Polatlı’nın 18 km kuzeybatısındadır. 1893 yılında başlayan Berlin-İstanbul-Bağdat demiryolu hattı inşaatı sırasında Alfred ve Gustav Körte kardeşler tarafından keşfedilen kent, 1900 yılında 3 ay süreyle kazıldı. Uzun bir aradan sonra 1950 yılında yeniden başlayan kazı çalışmaları, bugün Prof. Dr. tarafından yürütülmektedir. Kazı, C. Brian Rose başkanlığındaki grup tarafından yürütülmektedir.
Kral Midas ile ilgili efsaneleriyle tanınan Gordion antik kentinin bölgedeki değeri nedir? Uzun yıllar Midas’ın mezarı olarak bilinen tümülüsün adı nasıl değişti? Ölüm anlatımları fantastik olan Midas’ın öyküsünü bilinen tarihi olaylara bağlayabilir miyiz? Gordianlılar hangi tanrılara inanıyorlardı? Pensilvanya Üniversitesi Profesörü. Dr. C. Brian Rose sorularımızı yanıtladı.
Gordion’u Anadolu’daki diğer antik kentlerle karşılaştırdığımızda nasıl konumlandırırız? Bölgedeki şehrin değeri nedir?
Gordion, antik dünyanın en değerli yerleşim yerlerinden biridir. Öncelikle MÖ 1. binyılın başlarında Orta Anadolu’da hüküm süren Friglerin siyasi ve kültürel başkenti olarak bilinir. Gordion, anıtsal Frig mimarisi, MÖ 800 yıllarına tarihlenen geniş tahribat tabakası, Frig kraliyet ailesi ve aristokratlara ait güçlü tümülüs mezarları ile Frig uygarlığı için en önemli arkeolojik yerleşim yeridir. Kadim bir uygarlığın ulaştığı sanat, zanaat ve mimarlık düzeyini aydınlatmak açısından Atina, Roma, Pompeii, Hititlerin başkenti Hattuşaş ve Babil ile aynı seviyede diyebiliriz.
‘ARTIK BÖLGENİN GORDION OLDUĞUNU YAZILI KANITLARIMIZ VAR’
Geçen yıl Gordion’da şehrin adının ilk kez geçtiği bir yazıt bulundu. Bu yazıt bulunmadan önce kentin adının Gordion olduğunu kanıtlayacak herhangi bir bilgiye rastladık mı, yoksa kentin adı bu yazıtla mı belli oldu?
Alman klasikçi Alfred Körte’nin 1893 yılında Sakarya nehri üzerindeki bir yeri ziyareti sırasında bölgede Berlin-Bağdat demiryolunu inşa eden mühendisler antik bir yerleşimin kalıntılarına rastlarlar. Körte, Antik Yunan ve Latin yazarların antik Frig başkenti hakkında söylediklerinden yola çıkarak bu antik yerleşimi Gordion olarak tanımlamıştır.
1950 yılından bu yana bölgede her yıl kazı çalışmaları yapılmaktadır. Kalenin çevrelediği höyük ve ortaya çıkarılan tümülüs mezarlar, antik tanımlamalarla uyum içindedir. Yeni yazıt bulunmadan önce incelenen bölgenin Gordion olduğundan emindik ama şimdi elimizde yazılı bir kanıt var.
Frigleri diğer çağdaş uygarlıklardan ayıran özellikler nelerdir? Frig kültüründe gördüğümüz doğu-batı etkileşimi, dönemin kültürel ve siyasi çerçevesi hakkında bize ne gibi bilgiler veriyor?
Gordion, doğu, batı ve güneydeki şehir ve devletlerden etkilenmiştir ancak şehrin görünüşünün başka hiçbir yere benzemediğini söyleyebiliriz. Geniş odalı ve sofalı megaron yapı tipi ve yapıları süsleyen renkli mimari pişmiş toprak muhtemelen Batı Anadolu’dan etkilenerek yapılmıştır. Taş kabartmalarla süslenmiş en eski anıtsal yapılar muhtemelen Kargamış ve Malatya gibi Güneydoğu Anadolu’daki merkezlerden etkilenerek yapılmıştır.
Aynı zamanda değerli bir yenilikçi olan Gordion, şimdiye kadar bulunan en eski renkli çakıl taşlı taban mozaiklerine sahiptir ve bu mozaik tekniği 100 yıl sonra Frigya’dan Asur’a yayılmıştır. Anadolu’da anıt mezarlar yani tümülüsler ilk olarak Orta Anadolu’da bu bölgede ortaya çıkmış ve yaklaşık 250 yıl sonra batıda Lidya’da görülmeye başlamıştır.
‘MİDAS’ BABA GORDIAS EN OLASI ADAYLAR’
Uzun yıllar Gordion’daki büyük tümülüs Midas’a atfedilirken, son dönemde bu tümülüsün Midas’la değil babasıyla ilgili olduğu anlaşılmıştır. Uzun yıllar Midas’ın mezarı olarak bilinen tümülüs hangi kanıtlara dayanarak değişti?
Tümülüsün tarihlenmesi dendrokronolojik analizlere dayanmaktadır. Yapılan analizler sonucunda tümülüsün yapım tarihi yaklaşık olarak MÖ 740 yıllarına tarihlenmektedir. Bu Midas için çok erken bir tarih. Çünkü Midas o dönemde hâlâ saltanatın başındaydı. 53 metre yüksekliğinde ve 300 metre çapında olan ve yüzyıllar boyunca maruz kaldığı erozyona rağmen hala anıtsallığını koruyan bu türbe, yapıldığı zamana göre Anadolu’nun en büyük türbesi olduğundan bir hükümdara ait olmalıdır. Midas’ın babası Gordias en olası adaydır.
Gordion’da ağaç kullanımının yaygınlığı, bölgenin şimdikinden farklı olarak ormanlık olduğunu mu gösteriyor? Yoksa kullanılan ahşap malzeme bölge dışından mı getirildi? Yazılı kaynaklar bize bu konuda ne söylüyor?
Gordion’daki yapılarda çam, ardıç ve sedir olmak üzere üç tür ağaç kullanılmıştır. Bunların en iyi korunmuş örneklerini Tümülüs MM’nin mezar odasında görebiliriz. Ayrıca bu mezar odası, dünyadaki en eski ve en iyi şekilde korunmuş ahşap yapıdır. Mezar odası için kullanılan çam ve ardıç, Gordion’un kuzeybatısındaki dağlarda yetişen ağaçlardan alınmıştır. Antik çağda, her iki ağaç türü de güneydoğu ve doğudaki dağlarda bölgeye daha yakın büyüdü, ancak ormansızlaşma ve toprak erozyonu bu kaynakları yok etti. Mezar odasındaki döşeme kirişlerinde kullanılan sedir ağacı, Friglerin kontrolü dışındaki kaynaklardan gelmiştir. Gordion’daki sedirin de kraliyet veya diplomatik hediye alışverişinin sonucu olması bekleniyor.
‘MATAR, FRİGYA’NIN BAŞ TANRISIDIR’
Gordion’daki sosyal ve dini yaşamla ilgili nasıl sonuçlara ulaştınız? Hangi yaratıcılara inandılar, bilinen inançlar neler?
Frigya’nın birincil tanrısı Matar’dı ve bu tanrıça daha sonra tüm Akdeniz kültürlerine Tanrıça Kybele olarak yayıldı. MÖ 9-6. Frigler güçlerinin zirvesindeyken, hakkında kanıta sahip olduğumuz tek tanrı odur. Bu kanıtları kült merkezlerindeki anıtlar, idoller ve tanrıça tasvirleri gibi arkeolojik verilerden elde ediyoruz. Tanrıça Matar, tarım ve merhamet tanrıçasıdır ve birçok anıtı Midas Şehri/Yazılıkaya’da halen korunmaktadır. Frig dilinde yazılan bilgiler de kaya anıtların üzerindeki yazıtlardan gelmektedir. Ancak Frig dili hakkındaki sınırlı bilgi nedeniyle, Friglerin efendileri hakkında ne düşündüklerini veya uyguladıklarını anlamamıza pek yardımcı olamamaktadır.
‘KRAL MIDAS HAKKINDAKİ EFSANELERİN ÖZEL BİR YERİ VAR’
Yunan ve Roma kaynaklarında Midas’tan sık sık söz edilirken, Midas ile ilgili hikâyeler de nesilden nesile aktarılmaktadır. Ölüm anlatımları fantastik olan Kral Midas’ın öyküsünü bilinen herhangi bir tarihi olaya bağlayabilir miyiz?
Midas’ın hayatı hakkında iki tür kaynak vardır. Birincisi, özünde efsanevi olan ve ölümünden birkaç yüzyıl sonra yazılan Yunan kaynaklarıdır. Bir diğeri ise Midas’ın saltanatı ile çağdaş, yani M.Ö. 740-700 dolaylarında olan Asur kaynaklarıdır. Midas, saltanatının ilk otuz yılı boyunca küçük krallıklara destek sağladı.
Yukarı Fırat bölgesinde Asur’dan ayrılmaya çalışan ve Asur’a karşı olan Tabal (Güneydoğu Anadolu) kralları ile ittifaklar kurdu. MÖ 709’da Asur gücü Midas’ı rotasını tersine çevirmeye zorladı. Midas, Asur kralına haraç öder, II. Sargon’u ve Asur karşıtı ajanları yakalar. Midas’ın krallığının Kimmerler tarafından yıkılmasının ardından Midas’ın intihar ettiğini Strabon’dan öğreniyoruz ancak Gordion’da böyle bir yıkım olduğuna dair kesin bir kanıt yok. Midas’ın mezarı henüz tespit edilemediğinden, öldüğü andaki yaşı tespit edilememiştir.
Elbette Kral Midas ile ilgili efsanelerin başka bir yeri vardır. “Midas the Eşek Kulakları” ya da “Midas’ın altın dokunuşu” birçok sanat eseri üzerine iddiaya girmiştir. Bu hikâyelerin kaynağı bilinmemekle birlikte Midas’ın doğuştan bazı sağlık sorunları olduğu ve bu nedenle kulaklarının asimetrik olabileceği ileri sürülmektedir. Muhtemelen kral bu bozukluğu gizlemek istemiş ve eşek kulaklı olduğu için halk bunu yaymış olabilir. Olağan tüm varsayımdır.
Büyük İskender’e atfedilen bir efsane olan Gordian kör düğümü hakkında ne söylersiniz?
Gordian kör düğümü efsanesi, Büyük İskender hakkında anlatılan hikayelerden biridir. Hikaye, MÖ 334/333’ün ortalarında, Büyük İskender’in Perslere karşı yürüttüğü sefer sırasında geçiyor. Büyük İskender ordusuyla Anadolu’dan geçerken Gordion’a gelir. Efsaneye göre Makedonya hükümdarı Büyük İskender, Zeus Tapınağı’nda özel bir araba olduğunu duyar. Arabanın boyunduruğu, kızılcık kabuğundan yapılmış karmaşık bir şekilde düğümlenmiş bir ipe sahiptir. Rivayete göre bu düğümü kim çözerse Asya kıtasının hakimi o olacaktır. Bu söylentiye inanan ya da gerçekliğini test etmek isteyen İskender düğümü çözmeye çalışır ancak başarısız olur. Sonra kılıcını çeker ve düğümü keser. Sonra bildiğiniz gibi seferine devam ederek etki alanını genişleterek yeni bir dönemin açılmasına neden olur. Bu efsane günümüzde de tabirlere konu olmuştur. Sorunun zaman kaybetmeden temelden çözülmesi söz konusu olduğunda “Gordion düğümünü kesmek”, tam tersine “Gordion’un kör düğümü” sözcükleri, sorunların analizinin karmaşık olduğu durumlarda kullanılır.
Şehrin ziyaretçi potansiyeli nasıl? En yakın şehir olarak Ankaralılar bu kadim şehirden ne kadar haberdar?
UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girmeye aday olduğumuz için her ay daha fazla ziyaretçi çekiyoruz. Bu durum Gordion’un Ankara halkının ilgi odağı olmasına neden olmuştur. Ziyaretçilerimiz geldiklerinde bir zamanlar Frig Krallığı’nın başkenti yani Anadolu’nun yaklaşık üçte biri olan Gordion’u görecekler. 9. ve 8. yüzyıllara ait, biri hâlâ 10 metre yüksekliğinde olan, iyi korunmuş iki anıtsal şehir kapısını görebilecekler. Ayrıca Gordion’daki tarihi peyzajın en değerli unsuru olan yerleşim yerinin etrafındaki tümülüsler etkileyici bir algı sağlayacaktır. Tümülüs MM’yi ve karşısındaki Gordion Müzesi’ni ziyaret eden ziyaretçiler, şehri daha iyi anlayacaktır. Ayrıca ziyaretçiler, Gordion’un en ünlü iki sakini olan Midas ve Büyük İskender’in ayak izlerini tam anlamıyla takip edebilecekler.
